قلدری چیست؟ تعریف علمی و انواع آن
از دیدگاه روانشناسی تربیتی و علوم یادگیری، قلدری (Bullying) رفتاری عمدی، تکرارشونده و مبتنی بر عدم توازن قدرت است که در آن یک کودک یا نوجوان بهطور مداوم به دیگری آسیب میرساند. متخصصان در سالهای اخیر تأکید دارند که عنصر «قدرت» (جسمی، اجتماعی، روانی یا دیجیتال) وجه تمایز قلدری از تعارضهای معمول کودکان است.
انواع قلدری
• قلدری جسمی: ضربه زدن، هل دادن، لگد، تخریب وسایل شخصی. این نوع معمولاً آشکارتر است و در سنین پایینتر بیشتر دیده میشود.
• قلدری کلامی: توهین، مسخرهکردن، تهدید، لقبگذاری تحقیرآمیز. پژوهشها نشان میدهند اثرات روانی قلدری کلامی میتواند ماندگارتر از آسیب جسمی باشد.
• قلدری اجتماعی و روانی: طرد اجتماعی، شایعهپراکنی، تحقیر در جمع. این نوع بهویژه در دوران نوجوانی شایع است و مستقیماً عزتنفس را هدف میگیرد.
• قلدری سایبری: آزار از طریق پیامرسانها، شبکههای اجتماعی و بازیهای آنلاین. متخصصان تربیتی در 2025 آن را یکی از پرخطرترین اشکال قلدری میدانند، زیرا محدود به زمان و مکان مدرسه نیست.
چرا قلدری اتفاق میافتد؟
مطالعات بینالمللی نشان میدهد قلدری نتیجه تعامل پیچیده عوامل فردی، اجتماعی و محیطی است.
۱. عوامل فردی
کودکانی که رفتار قلدرانه نشان میدهند، اغلب با مشکلات تنظیم هیجان، تکانشگری و کمبود همدلی مواجهاند. برخی پژوهشها در سالهای اخیر به نقش تجارب نامطلوب کودکی، سبکهای فرزندپروری سختگیرانه یا طردکننده و حتی مشکلات یادگیری در افزایش رفتارهای پرخاشگرانه اشاره کردهاند.
۲. نقش گروه همسالان
از دیدگاه نظریه یادگیری اجتماعی، قلدری زمانی تقویت میشود که توسط همسالان تشویق، تماشا یا بیتفاوتی شود. حضور شاهدان خاموش میتواند بهطور ناخودآگاه پیام «قابل قبول بودن» رفتار قلدرانه را منتقل کند.
۳. عوامل مدرسه و محیط
مدارس با نظارت ناکافی، قوانین مبهم یا اجرای ضعیف سیاستهای انضباطی، بستر مناسبی برای تداوم قلدری ایجاد میکنند. فرهنگ مدرسهای که رقابت افراطی یا خشونت را عادی جلوه میدهد، خطر بروز قلدری را افزایش میدهد.
پیامدهای نگرانکننده قلدری بر رشد کودک
متخصصان رشد و یادگیری تأکید دارند که قلدری تنها یک مشکل رفتاری گذرا نیست، بلکه پیامدهای کوتاهمدت و بلندمدت دارد:
• کاهش عزتنفس و احساس ارزشمندی
• افزایش اضطراب، افسردگی، کنارهگیری اجتماعی و تنهایی
• افت عملکرد تحصیلی و کاهش انگیزه یادگیری
• افزایش احتمال بروز رفتارهای پرخطر در نوجوانی و بزرگسالی
• تضعیف امنیت روانی و کیفیت یادگیری در کل محیط مدرسه
نکته مهم آن است که هم قربانیان و هم عاملان قلدری در معرض پیامدهای منفی قرار دارند و این مسئله نیازمند مداخلات جامع است.
چه باید کرد؟ راهکارهای مبتنی بر شواهد (2025)
۱. راهکارها برای مدرسه و معلمان
• تدوین و اجرای شفاف سیاستهای ضدقلدری مبتنی بر شواهد علمی
• آموزش تخصصی معلمان در شناسایی نشانههای پنهان قلدری
• نظارت فعال بر نقاط پرخطر مانند حیاط، راهروها و فضای مجازی آموزشی
• ایجاد فرهنگ مدرسهای مبتنی بر احترام، همدلی و یادگیری اجتماعی-هیجانی (SEL)
۲. نقش کلیدی والدین
• ایجاد فضای امن عاطفی برای گفتوگو با کودک
• آموزش مهارتهای تنظیم هیجان، جرأتمندی و حل مسئله
• همکاری مستمر با مدرسه و پیگیری جدی گزارشها
۳. توانمندسازی کودکان و نوجوانان
• آموزش همدلی، خودآگاهی و مهارتهای مقابلهای
• تشویق به گزارش امن رفتارهای قلدرانه بدون ترس از تنبیه
• تقویت مهارتهای ارتباطی و کنترل خشم
۴. برنامههای مداخلهای و پیشگیرانه
برنامههای موفق جهانی در سالهای اخیر بر مداخلات چندسطحی تأکید دارند:
• فعالیتهای گروهی برای افزایش همدلی و تعلق اجتماعی
• مشارکت خانواده، مدرسه و جامعه
• پایش و ارزیابی منظم اثربخشی برنامهها
جمعبندی
از منظر متخصصان یادگیری و تربیتی، مقابله با قلدری نیازمند رویکردی جامع، علمی و همدلانه است. تمرکز بر آموزش مهارتهای اجتماعی-هیجانی، اصلاح فرهنگ مدرسه و مشارکت فعال والدین، مؤثرترین راه برای کاهش قلدری و ایجاد محیطی امن برای رشد و یادگیری کودکان است.
منابع علمی پیشنهادی (2024–2025)
• World Health Organization (WHO): School violence and bullying reports
• UNESCO: Global status reports on school violence and bullying
• American Psychological Association (APA): Bullying and youth mental health
• Centers for Disease Control and Prevention (CDC): Youth violence prevention
• OECD: Social and Emotional Skills and School Climate reports
