درمان بی نظمی در کودکان چگونه است ؟
فهم و ادراک این که نظم چه محسناتی دارد و چقدر به ما انسان ها کمک می کند، آن طور که در نظر و ذهن بزرگسالان معنی داشته، در دنیای ذهنیِ کودکان معنی ندارد. این یک خطای شناختی و کاربردی برای بزرگسالان است که بیشتر وقت ها گمان می کنند «مفاهیم»، «پنداره ها» و «اصول اولیه» همان طور که در ذهن شان جای گرفته، به همان اندازه در سیستم روانی-ذهنیِ کودکان نیز وجود دارد. خیر، مسئله به هیچ وجه اینطور نیست. این خطای شناختی و کاربردی درباره پدیده «نظم داشتن» احتمالاً بیشتر از موارد دیگر خودش را نشان می دهد. ما معمولاً انتظار داریم کودک مان منظم باشد. و انتظارمان را هم اغلب در کلام و نه در عمل با کودک در میان می گذاریم. بی نظمی در خانه و مدرسه تفاوت های زیادی دارد.
بی نظمی در مدرسه، بیشتر شامل گُم کردن وسایل شخصی و یا آسیب رسیدن به آن ها می شود. به طور مثال گُم شدن مداد و ضربه خوردن به قمقمه و تَرَک برداشتن آن. در روانشناسی مبحث فراوانی، شدت و کیفیت اهمیت دارد. زمانی که فراوانیِ گُم کردنِ یک مداد بالا باشد، ما به بدرفتاری ای به‌نامِ «بی نظمی» می رسیم.
و اما بی نظمی در خانه. بی نظمی در کودکان مانند اتاق شلوغ، وسایل ریخته بر رویِ فرش و تعداد بسیار بالای اسباب‌بازی ها توصیف می شود. همیشه یک سؤالی از پدر و مادرها پرسیده می شود؟ آن هم این که “یادتان می آید این بی نظمی از چه زمانی آغاز شده؟” پدر و مادرها اغلب نمی دانند و یا اگر بدانند به طور تقریبی صحبت از یک دوره خاص می کنند.
مثلاً از زمانی که به مهد می رفت و یا این که هفت ساله شد و به مدرسه آمد. در صورتی که جوابِ سؤال “یادتان می آید. بی نظمی از چه زمانی آغاز شده” کاملاَ مشخص است. درست آن روز یا آن شبی که پدر و مادر شروع به تقویت بی نظمی کردند. یعنی شروع به جمع کردن وسایل کردند. و رفته رفته آن قدر فراوانیِ این ماجرا زیاد شد که پدر و مادرها همراه با نِق و شِکوه اتاق را تمیز، تخت را مرتب و وسیله ها را جمع کردند.
نظم و منظم بودن یک رفتارِ آموختنی است. نیاز به برنامه، حوصله و چارچوب دارد. بچه های منظم به یکباره فعلِ نظم در آن ها حلول نکرده؛ بلکه احتمالاً چند عامل که بیایید نامش را بازخورد بگذاریم، وجود داشته. زمانی که در یک موقعیت کودک‌مان درحالِ جمع کردن وسیله ای بوده، به او توجه داشته ایم و تحسینش کرده ایم. یا این که در موقعیت های اولین، بی آن که با قیل و قال و داد و بیداد می خواستیم کار را پیش ببریم، از او خواسته بودیم «باهم» اتاق را مرتب کنیم. و یا این که در خانه هایی که فعل نظم و ترتیب وجود دارد با استناد به الگوی «یادگیری مشاهده ای» کودکان به طرف منظم بودن می روند. این قبل از زمانی است که کودک، بی نظمی، بخشی از رفتار وجودی اش شده. حالا که او بی نظم است می بایست چه کرد؟
آموزش نظم در ابتدای درمان
اگر هنوز جور مرتب شدن اتاق کودک را می کشید، بهتر است بدانید هنوز در حال تقویتِ بی نظمیِ او هستید. با یک گفت و گوی ساده، صمیمی و محترمانه آغاز کنید. مثلاً سر صبحانه ای که دوست دارد یا وقتی که کِیفِ هر دوی تان کوک است. با او درمیان بگذارید که از این به بعد می خواهید اختیار نظم و ترتیب اتاقش را به او بسپارید. اما خودتان نیز قرار است تنها در قسمتی از این نظم و ترتیب سهیم باشید. مثلاً مرتب کردنِ یک کِشو. و به او بگویید که دیگر از این جا به بعد من دخل و تصرفی در اتاقت ندارم. یادمان نرود زمانی که از کودک خواسته ای داریم، حتم خودمان آن خواسته را در سیستمِ رفتاری مان داشته و داریم. مثلاً بعضی از کودکانی که فحش می دهند، وقتی از پدران شان می پرسیم “فکر می کنید علت فحش دادنِ زیاد فرزندتان چه است؟” جواب می دهند “نمی دانم این پدرسگ از کجا یاد گرفته!”
پس بهتر است برای آن که در کارمان سرعت داشته باشیم، به الگوها و سرمشق ها توجه فوق العاده ای بکنیم. یعنی خودمان اتاق و باقی موقعیت های مربوط بهمان را منظم نگه داریم. یادمان باشد که بی نظمی یک شبه به وجود نیامده که یک روزه، پس از آن گفت و گوی صمیمانه و عاقلانه با یک وعده صبحانه مورد علاقه اش از بین برود. ما انسان ها ذاتاً گرایش به کارهای آسان داریم. اگر شرایط فراهم باشد که بخشی از کارهای مان را دیگران انجام دهند، با کمال میل آن ها را می پذیریم. حال اگر برای مدتی دیگران که این‌جا پدر و مادر هستند، اتاقم را مرتب می کردند و حالا قرار است خودم بارِ این مسئولیت را به دوش بکشم، بسیار سخت است. درست شبیه این است که بخشی از حقوق و مزایای یک کارمند در اداره قطع شود.
به تغییراتِ کوچک و جزئی توجه کنید. لازم نیست آن ها در یک بازه زمانیِ کوتاه، اتاق شان را طوری مرتب کنند که همه چیز دقیق و آنکادر شده به نظر بیاید. ممکن است آن ها مثلاً لباس شان را مرتب کرده اند، آن هم کج و نامیزان. عیب ندارد. صبور باشید. بگذارید از یک جایی آغاز کند. به تصمیم و همتی که گرفته، ارج بنهید. ولی به هیچ وجه شما دیگر وارد بازیِ نظم و ترتیبِ اتاقش نشوید.
طبق وعده ای که با او کرده اید، باشید. نظم و ترتیبِ یک کِشو. در واقع، آن کارِ شما بیش تر از آن که کمک کردن به او باشد، یکجور یادآوریِ قرار و گفت و گوی تان است. بعضی وقت ها لازم است کشوِ مربوط به خودتان را بعد از تمیزی باز نگه دارید. رابطه مان سر جایش است. قرار نیست در نوعِ رابطه مان تغییری ایجاد شود. انسان ذاتاً میل به کارهای آسان دارد. پس از مدتی که بی نظمی و شلختگی به حدِ اعلای خودش برسد، خودِ کودک کلافه و نالان در پیِ نظم در می آید. تنها کافی است یک‌بار دنبال چیزی بگردد. بله، به هم می ریزد. اما اگر وارد مهلکه شدید به جای سرکوفت و شماتت به او بگویید «مطمئنم اگر کمی به اتاقت نظم دهی، پیدا می شود»
بزرگسالان گاه از سر این که «ماجرا زودتر تمام شود» به بدرفتاری ها دامن می زنند و خودشان در صدد جبران و پوشش رفتار نامطلوب بر می آیند. در دنیای امروز شاید بتوان گفت بیشتر رفتارها آموختنی است، اما نیاز به حوصله، برنامه و چارچوب دارد.
نویسنده: عمادرضایی‌نیک
