نوجوانی مرحله‌ای پر از تغییرات هیجانی، شناختی و اجتماعی است. والدین اغلب از خود می‌پرسند چرا نوجوانشان زود عصبانی می‌شود یا تصمیمات عجولانه می‌گیرد. پاسخ این رفتارها در «ترمز شناختی» (Cognitive Brake) نهفته است؛ بخشی از مغز که مسئول مهار هیجانات و کنترل رفتار است.
مغز نوجوان مانند ماشینی با موتور هیجانی قوی و ترمز ضعیف است — یعنی احساسات سریع‌تر از منطق عمل می‌کنند.
ترمز شناختی چیست؟
«ترمز شناختی» همان توانایی مغز در توقف یا مهار واکنش‌های هیجانی و تکانشی است.
مطالعات اخیر نشان می‌دهد که:
- آمیگدالا (مرکز هیجان) زودتر از قشر پیش‌پیشانی (مرکز منطق و کنترل) رشد می‌کند (Alker, 2025).
- این ناهماهنگی باعث می‌شود نوجوانان در شرایط هیجانی نتوانند تصمیم‌های منطقی بگیرند.
- واکنش‌های شدید یا غیرمنطقی در نوجوانی نشانه‌ی بی‌تربیتی نیست، بلکه بخشی از روند طبیعی رشد مغز است.
ارتباط ترمز شناختی با تنظیم هیجانی
تنظیم هیجانی یعنی توانایی شناخت و کنترل احساسات. وقتی ترمز شناختی هنوز کامل نشده باشد:
- کنترل اضطراب و خشم برای نوجوان دشوار می‌شود.
- فشار اجتماعی و شبکه‌های اجتماعی اثر بیشتری می‌گذارند (JMIR, 2024).
- خطر افسردگی و اضطراب افزایش می‌یابد.
به زبان ساده، ترمز شناختی سیستم ترمز احساسات است: هرچه قوی‌تر، کنترل هیجانی بهتر.
عوامل مؤثر بر ترمز شناختی و تنظیم هیجانی
۱. تغییرات زیستی و هورمونی
هورمون‌هایی مانند تستوسترون، استروژن و کورتیزول در نوجوانی نوسان زیادی دارند و باعث ناپایداری خلق و اضطراب می‌شوند. حتی اتفاقات کوچک می‌تواند واکنش هیجانی شدید ایجاد کند.
۲. استرس و فشارهای اجتماعی
فشار امتحان، روابط دوستی یا شبکه‌های اجتماعی باعث تحریک بیش‌ازحد آمیگدالا می‌شود (Gunatilake, 2025). نوجوانان مضطرب معمولاً واکنش‌های احساسی‌تری نشان می‌دهند.
۳. نقش والدین و محیط حمایتی
تحقیقات نشان می‌دهند راهنمایی و گفت‌وگوی والد–فرزند می‌تواند اثر استرس و شبکه‌های اجتماعی را کاهش دهد (JMIR, 2024). این حمایت، ترمز شناختی نوجوان را تقویت می‌کند.
راهکارهای تقویت ترمز شناختی
- صبوری و همدلی: واکنش‌های شدید نوجوان طبیعی است؛ حمایت کنید نه قضاوت.
- تمرین مهارت‌های شناختی: بازی‌های فکری، تمرکز و حل مسئله قشر پیش‌پیشانی را فعال می‌کند.
- مدیریت استفاده از شبکه‌های اجتماعی: محدودیت و آموزش آگاهانه اضطراب را کاهش می‌دهد.
- آموزش تنظیم هیجانی: تنفس عمیق، مدیتیشن و گفت‌وگو درباره احساسات ابزارهای مؤثرند.
- خواب و فعالیت بدنی کافی: ورزش منظم و خواب مناسب تعادل هیجانی مغز را حفظ می‌کند.
جمع‌بندی
ترمز شناختی نوجوانان هنوز در حال رشد است؛ بنابراین هیجانات شدید، اضطراب و تصمیمات سریع طبیعی‌اند.
والدین با صبر، آموزش مهارت‌های هیجانی و مدیریت رسانه‌ها می‌توانند این «ترمز ذهنی» را تقویت کرده و به سلامت روان نوجوان کمک کنند.
مطالعات ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۵ نشان می‌دهند ترکیب سه عامل زیر بیشترین اثر را دارد:
ترمز شناختی + راهنمایی والدین + کنترل شبکه‌های اجتماعی → کاهش اضطراب و تقویت سلامت روان نوجوانان
